Публикации
Сахалыы тылынан ситимнээх саҥаны сайыннарыы
Всероссийский сборник статей и публикаций института развития образования, повышения квалификации и переподготовки.
Скачать публикацию
Язык издания: русский
Периодичность: ежедневно
Вид издания: сборник
Версия издания: электронное сетевое
Публикация: Сахалыы тылынан ситимнээх саҥаны сайыннарыы
Автор: Федорова Татьяна Романовна
Периодичность: ежедневно
Вид издания: сборник
Версия издания: электронное сетевое
Публикация: Сахалыы тылынан ситимнээх саҥаны сайыннарыы
Автор: Федорова Татьяна Романовна
МБОУ “Намская СОШ №3”Сахалыы тылынан ситимнээх саҥаны сайыннарыы.(бырайыак)Алын сүһүөх оскуолатын учуутала:Федорова Т.РНам. 2025«Киһи үс араас тылынан одоҥ – додоҥ саҥарасатыан кэриэтэ төрөөбүт тылынан санаатынсааһылаан этэрэ ордук буолбатах дуо?»К. Д. Ушинскай.Быhаарыы сурукБилиҥҥи кэмҥэ биһиги тылбытыгар-өспүтүгэр, быһыыбытыгар-майгыбытыгар нуучча, омук тыла өтөн киириитэ олус диринээтэ. Дьон тылы булкуйан саҥарар, суруйар буолбута үгэскэ кубулуйда.Билигин дьон үксүн сахалыы толкуйдаабат, нууччалыы халыыбынан толкуйдуур буолла.Туох да диэн, хайдах да гынан билигин нуучча тылыттан күрүөлэнэр-быыһанар кыахпыт суох. Онон бэйэбит өйдөөн, нуучча тылын солуута суох туттары аҕыйатыахпытын, бэйэбит саҥабытын, сурукпутун-бичикпитин кэтэнэн көрүөхпүтүн сөп. Ол инниттэн тылбытын маннык сыыһырдар эбиппит диэн билэрбит наада.Ону тэҥэ сайдыылаах үйэбитигэр араас “гаджеттар” (төлөпүөннэр, планшеттар уо.д.а) киһи олоҕор күүскэ киирэннэр улаатан эрэр оҕолорбутугар сахалыы төрөөбүт тылларыттан тэйиилэригэр төһүү күүс буоллулар.Бу үөскээн тахсыбыт проблеманы хайдах быһаарыахха сөбүй? Ийэ тылбытын умнубаппытыгар, оҕолорбутун төрөөбүт тылларынан саҥаралларыгар, сахалыы өйгө-санааҕа төнүннэрэрбитигэр ханнык суол булабытый? О5о бэйэтин санаатын сааhылаан этэригэр үɵрэтии – уустук уонна мындыр улэ.Бастатан туран, төрөөбүт ийэ тылынан ситимнээхтик саҥарыы сайдыыта - ситиhиилээх буолуу биир тɵрүтэ буолар. Биһиги Намнааҕы 3 нүөмэрдээх орто оскуола аатын бу 2023 сылга алтынньы ыйга ылбыппыт. Ити иннинэ 1997 сыллаахтан саҕалаан Намнааҕы алын сүһүөх оскуола-саада этибит. Оскуолабыт тэриллиэҕиттэн нуучча тыллаах оскуола буолан бу 2023 сылга дылы үлэлээн-хамсаан кэлбиппит. Уонна бу күһүҥҥүттэн сахалыы тыллаах орто оскуола буоламмыт, биһиги иннибитигэр оҕолорбутун сахалыы саҥарарга, толкуйдуурга үөрэтиигэ уустук толкуй турда.Итинтэн сиэттэрэн ийэ тылбыт сайдар усулуобуйатын тэрийии – хас биирдии учуутал, методическай бөлөх сүрүн сорукпут буолла.Биһиги алын сүһүөх учууталларын холбоһуга элбэх кэпсэтии, быһаарсыы, ырытыһыы кэнниттэн “Сахалыы ситимнээх саҥаны сайыннарыы” диэн бырайыак суруйан “Ааҕар сатабыл” (Читательская грамотность) үөрэх таһынан дьарык түмүгүнэн “Ситимнээх саҥа” диэн хонтуруоллуур-мээрэйдиир матырыйаал (КИМ) таҥан таһаардыбыт.Бу манна үксүн 9 кылаас нуучча тылыгар түмүктүүр тылынан кэпсэтии (ИУС) халыыбыгар майгыннатан сахалыы алын сүһүөх оҕолоругар сөп түбэһиннэрэн, тиэкистэрин төрөөбүт Наммыт улууһун биллэр-көстөр дьоннор олохторуттан, Нам улууһун туһунан матырыйааллартан хомуйан таҥныбыт, хартыыналарын, ыйытыктары оҕолор саастарыгар сөп түбэһиннэрэн киллэрдибит.Онон оҕо төрөөбүт ийэ тылынан көҥүл саҥаран, бэйэтин саастыылахтарын уонна дьон – сэргэ иннигэр толлубакка – симиттибэккэ санаатын сааһылаан этэ үөрэниэхтээх, оччоҕо кини ситимнээх, ылыннарыылаах саҥата, бодоруһар сатабыла сайдар, билиигэ – көрүүгэ тардыһыыта уһуктар, дьоҥҥо – сэргэҕэ сиэрдээхтик сыһыаннаһарга иитиллэр.Бырайыак тоҕоостооҕоСаха оҕото кыра эрдэҕиттэн төрөөбүт буоруттан силис тардан, норуотун тылын барҕа баайын, өбүгэтин үтүө үгэһин этигэр иҥэринэн, амарах сүрэҕин, мындыр өйүн, уран тарбаҕын утумнаан, сахалыы куттаах – сүрдээх дьоһуннаах киһи буола улаатара билиҥҥи кэм ирдэбилэ буолла. Омук быһыытынан төрөөбүт ийэ тылбытыгар интэриэс үрдээтэ. Билиҥҥи төрөппүттэр оҕолоро лоп – бааччы ситимнээн, бэйэлэрин санааларын сааһылаан саҥарар буолалларыгар баҕалара улахан, ол гынан баран оҕо саҥарар саҥата күн – түүн мөлтөөн иһэрэ киһини долгутар. Алын сүһүөх кылааска – оҕо барыны бары сэҥээрэр, түргэнник ылынар кэмэ, онон бу кэми куоттарбакка төрөөбүт ийэ тылын – өһүн, сүөгэйин – сүмэтин оҕоҕо иҥэриэхтээхпит.Бырайыак тиэмэтэ: Сахалыы тылынан ситимнээх сананы сайыннарыыБырайыак сыала: Үөрэнээччи төрөөбүт ийэ тылынан ситимнээхтик санарар сатабылын сайыннарыы.Бырайыак соруктара: 1.Ситимнээн саҥарар саҥаны сайыннарарга сыһыаннаах анал программалары, босуобуйалары үөрэтии;2. Ситимнээх сананы сайыннарарга аналлаах «Ситимнээх саҥа” хонтуруоллуур-мээрэйдиир матырыйааллары көрдөөһүн, талыы, айыы, таҥан оҥоруу;3. Оҕотөрөөбүт тылынан дорҕоонноохтук ааҕар сатабылын, өйүгэр тутар, толкуйдуур, ситимнээн саҥарар, хоруйга сөптөөхтүк эппиэттиир дьоҕурун сайдыытын көҕүлээhин;4. О5о бэйэтин норуотун, дойдутун ытыктыыр, таптыыр, кининэн киэн туттарын ситиhии;5. Оҕо ситимнээх тылын сайыннаран, бэйэтинсанаатын сааһылаан этэригэр эйгэни тэрийии;6. Хас биирдии оҕо ситимнээн саҥарар саҥатын кэтээн көрүү, мониторинг ыытыы, хас. биирдии оҕоҕо сайдыы лииһин (маршрут) оҥоруу;Сабаҕалааһын: бу үлэ олоххо киирдэҕинэ, биһиги тугу ситиһэбитий?1. Оҕо ситимнээх тылын сайыннаран, бэйэтин санаатын сааһылаан этиэхтээх;2. Оҕо төрөөбүт тылынан көҥүл саҥаран, бэйэтин саастыылахтарын уонна дьон – сэргэ иннигэр толлубакка – симиттибэккэ санаатын сааһылаан этэ үөрэниэхтээх;3. Ситимнээх, ылыннарыылаах саҥата, бодоруһар сатабыла сайдар;4. Билиигэ – көрүүгэ тардыһыыта уһуктар, дьоҥҥо – сэргэҕэ сиэрдээхтик сыһыаннаһарга иитиллэр;5. О5о бэйэтин норуотун, дойдутун ытыктыыр, таптыыр, кининэн киэн туттуохтаах.Бырайыак туһулуута: оҕо ситимнээн саҥарар саҥатын сайдыытын хонтуруоллуур-мээрэйдиир матырыйаалы таҥан таһаарыы.Бырайыак үөрэтэр предметэ: “Ааҕар сатабыл” (Читательская грамотность) үөрэх таһынан дьарык түмүгүнэн “Ситимнээх саҥа” диэн хонтуруоллуур-мээрэйдиир матырыйаал (КИМ) таҥыыта.Учуутал соруктара:Ситимнээн саҥарар саҥаны сайыннарарга сыһыаннаах анал программалары, методическай литератураны ааҕыы, үөрэтии, ырытыы; Ситимнээх саҥаны сайыннарарга аналлаах айымньылары, хартыыналары көрдөөһүн, талыы, ыйытыктары бэлэмнээһин; “Ситимнээх саҥа” диэн хонтуруоллуур-мээрэйдиир матырыйаал критерийдэрин оҥорооһун; Хас биирдии оҕо ситимнээн саҥарар саҥатын кэтээн көрүү, мониторинг ыытыы, хас биирдии оҕоҕо сайдыы лииһин (маршрут) оҥоруу, төрөппүттүүн үлэлэһии; Бырайыак сонун өрүтэ: Оҕо уонна учуутал, оҕо уонна төрөппүт бииргэ куолаан үлэлээhиннэрэ.Бырайыак ыытыллар сирэ: Нам улууһа, Нам нэһилиэгэ,Нам 3 нүөмэрдээх оскуолата.Ситимнээх саҥаны сайыннарыы түмүгэ:Ытык өйдөбүллэри иҥэрии түмүгэТөрөөбүт тылынан саҥарарнаадалааҕын өйдүүр.О5о тереебут тылын билэр.О5о бэйэтин норуотун ытыктыыр, таптыыр, кининэн киэн туттар.Бэйэни салайынар-дьаһанар сатабыл.Төрөөбүт тылын барҕа баайын сыаналыыр, кэрэхсиир.Тыл кэрэтигэр умсугуйар, кыаҕын толору туһанарга, тылын-өһүн бэйэтэ сатаан чочуйан, тупсаран, санаатын сиһилии этэргэ, кэпсииргэ дьулуһар.Билэр-көрөр сатабыл.Дорҕоонноохтук ааҕарДьон интэриэһин, болҕомтотун тардар курдук сахалыы кэпсиир.Саныыр санаатын сааһылаан, дьоҥҥо өйдөнүмтүөтүк, тиийимтиэтик этэр,Сахалыы чуолкайдык санарар, иннибэт-толлубат, кыбыстыбатБодоруһар сатабылСаастыылаахтарын, улахан дьону кытта алтыһыы туругар кэбэҕэстик киирэрКэпсэтэр киһитин убаастыыр, сэҥээрэр, ыйытыгын болҕойон истэр, ылынар.Бэйэ көрбүтүн, истибитин, сиһилии сэһэргиир.Бырайыак олоххо киириитин тутула (механизма)Бырайыак сүрүн ис хоһооноСаха оҕото кыра эрдэҕиттэн төрөөбүт буоруттан силис тардан, норуотун тылын барҕа баайын, өбүгэтин үтүө үгэһин этигэр иҥэринэн, амарах сүрэҕин, мындыр өйүн, уран тарбаҕын утумнаан, сахалыы куттаах-сүрдээх дьоһуннаах киһи буола улаатара билиҥҥи кэм ирдэбилэ буолла. Омук быһыытынан төрөөбүт ийэ тылбытыгар интэриэс үрдээтэ.Бырайыак үлэтэ сүрүннээн 3-4 кылаастарга “Ааҕар сатабыл” (Читательская грамотность) үөрэх таһынан дьарык нөҥүө ыытыллар (1 сыһыарыы). Эбии дьарыкка айымньылар, ойуулар, хартыыналарар, ыйытыктар көмөлөрүнэн оҕо төрөөбүт тылынан ситимнээх саҥарар саҥатын сайыннарыы буолар. Чопчу сыал – сорук туруоруллан, хас биирдии оҕо уратытын учуоттаан үлэ ыытыллар. Оҕо барыта саҥарарын, бэйэтин санаатын этэрин ситиһэрэ ирдэнэр.Бу бырайыакка тулалыыр эйгэ (оҕо, төрөппүт, учуутал) барыта кыттыһарынан уратылаах. Эбии үөрэхтэн ураты саха тылын уонна литератураҕа ааҕыы, СРНК, уруһуй, муусука уруоктарын, учуутал-логопед, педагог-библиотекарь үлэлэрин нөҥүө ыытыллар.Учуутал оҕо төһө ылынарыттан көрөн ситимнээх саҥаны сайыннарыы сорудахтарын ис хоһоонун уустугурдан-судургутан биэриэн сөп.Үлэ түмүктэрин сылга иккитэ (ахсынньы ыйга – киирии хонтуруол, муус устар ыйга - түмүктүүр) анал таҥыллыбыт “Ситимнээх саҥа” диэн хонтуруоллуур-мээрэйдиир матырыйаалынан бэрэбиэркэлэнэр.“Ситимнээх саҥа” диэн хонтуруоллуур матырыйаалбастакынан төрөөбүт төрүт түөлбэбит Наммыт улууһун биллэр–көстөр дьоннорун, айылҕатын, бэлиэ сирдэрин туһунан кыра тиэкистэри дорҕоонноохтук ааҕыыттан саҕаланар, онтон3 мүнүүтэ бэлэмнэнэн баран аахпыт тиэкиһин толору кэпсиир (илиискэ кэпсиирин сурунуон сөп), онтон бэсиэдэҕэ ойуулартан биир теманы талан кэпсиир (бэлэмнэнэргэ 2 мүнүүтэ бэриллэр), уонна түмүгэр оҕо талбыт тиэмэтигэр ыйытыктарга хоруйдуур. Барыта холбоон 15 мүнүүтэ биир оҕоҕо барар. Хонтуруол биир күҥҥэ 4 хамыыһыйанан тутуллар.Бырайыак сүнньүнэн төрөппүтү кытта үлэО5о саамай чугас, эрэнэр дьонноро- тɵрɵппүттэрэ буолаллар. Киhини тɵрɵппүттэрин таптала оло5ун тухары арыаллыыр. Ийэ, а5а о5отун кытары кыра сааhыттан ɵйдɵhɵр, о5отун ɵйүүр, бириэмэтигэр субэлиир-кɵмɵлɵhɵр, ыйан –кэрдэн биэрэр буолла5ына, о5о олоххо эрэллээх, ситиhиилээх буола улаатар. О5о тɵрɵппүтун хара5ынан кɵрɵн, кулгаа5ынан истэн, тугу гынарын утуктэн үɵрэнэ улаатар.Бу бырайыак сүрүн бириинсибэ: оҕо айылгытын, кини кыаҕын уонна төрөппүт баҕатын тутуһуу буоларынан, бырайыак саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри төрөппүтү кытта ыкса сибээстээх үлэ тиһигин быспакка барыахтаах.Билиҥҥи төрөппүттэр оҕолоро лоп-бааччы ситимнээн, бэйэлэрин санааларын сааһылаан саҥарар буолалларыгар баҕалара улахан, ол гынан баран оҕо саҥарар саҥата күн-түүн мөлтөөн иһэрэ киһини долгутар.Онон, о5ону иитэр-үɵрэтэр үлэ5э тɵрɵппүтү кытыннарыыны биир саамай наадалаах хайысханан аа5абыт. О5о, тɵрɵппүтү уонна учуутал биир санаанан биир тиhиккэ киирдэ5инэ, о5о уйул5ата, иитиллиитэ, сайдыытын таhыма үтүɵ түмүктэрдээх буолар.Ол курдук, бырайыак бэлэмнэниир үлэтигэр «Оҕо төрөөбүт тылынан ситимнээх саҥатын сайыннарыыга төрөппүт оруола» - диэн тиэмэҕэ төрөппүттэргэ конференция ыытыллар. Конференция сылга үстэ буоларалтынньыга – “Оҕо төрөөбүт тылынан ситимнээх саҥатын сайыннарыыга төрөппүт оруола”-төрөппүккэ бырайыагы, “Ситимнээх саҥа” диэн хонтуруоллуур-мээрэйдиир матырыйаалы билиһиннэрии, сүнньүнэн хайдах, туох үлэ барарын тула сэһэргэһии, оҕону үөрэтэр матырыйааллары тарҕатыы, үөрэтии тохсунньуга – “Сахам тыла – сайдар кэскилим” киирии диагностика түмүгүн иһитиннэриини киллэрэн, ол түмүгүнэн оҕо бэйэтин сааһыгар ситимнээх саҥатын сайдыытын туһунан кэпсэтии, сүбэлэри биэрии май ыйга - “Сахалыы саҥарабын” түмүктүүр диагностика түмүгүн иһитиннэрии, сыл түмүгүнэн төрөппүтү кытта үлэҕэ эһиилги сылга былаан ылыныллар. “Ситимнээх саҥа” хонтуруоллуур-мээрэйдиир диагностика кэннэ намыһах таһымнаах көрдөрүүлээх оҕолор төрөппүттэригэрситимнээх саҥаны сайыннарыыга көмө индивидуальнай маршруттуттарыллар уонна быһаарыы үлэ барар.Бырайыак сүнньүнэн улэ көрүҥнэрэ1. 3-4 кылаастарга “Ааҕар сатабыл” (Читательская грамотность) үөрэх таһынан дьарык үлэлиир бырагырааммата, тиэмэлэринэн былаана (1 сыһыарыыны көрүҥ)2. Бырайыак сүнньүнэн “Ситимнээх саҥа” хонтуруоллуур-мээрэйдиир матырыйааллар, критерийдэрэ, инструкция (2 сыһыарыыны көрүҥ).БыһаарыыКХ 3-1 (Киирии хонтуруол 3 кылаас 1 барыйаан)ТХ 3-1 (Түмүктүүр хонтуруол 3 кылаас 1 барыйаан)КХ 4-1 (Киирии хонтуруол 4 кылаас 1 барыйаан)ТХ 4-1 (Түмүктүүр хонтуруол 4 кылаас 1 барыйаан)3. Төрөөбүт төрүт тылынан ситимнээх саҥа төрүттэригэр үөрэммит оҕо бэйэтин сааһыгар сөптөөх билиилэрэ, сатабыллара. (диагностика)(3 сыһыарыыны көрүҥ)Үрдүк таһым – 16- 23 баалКыбыстыбакка, толлубакка оҕолор уонна улахан дьон иннилэригэр саҥарар – иҥэрэр кыахтаах, тиэкиһи интонациялаахтык ааҕыыта, тиэмпэтэ сөп түбэһэр, былаанынан сөпкө кэпсиир, грамматическай сыыһалара элбэҕэ суох, сөптөөхтүк саҥарыы норматын тутуһар, тылын баайа сааһыгар сөп түбэһэр, коммуникативнай соругу толорор, сөпкө чуолкайдык саҥарар буолуохтаах. Монологическай этиилэри сөпкө, толору бэрээдэгинэн этэн, сорудаҕынан сөптөөх эппиэти биэриэхтээх. Толору, тэнийбит этиилэри туттуохтаах, уустаан-ураннаан сөпкө саҥарыахтаах.Төрөөбүт тылын ылынара, өйдүүрэ, тутта сатыыра көстүөхтээх.Орто таһым – 8 – 15 баалАтын дьон кэллэхтэринэ кыбыстара – куттанара көстөр. Тиэкиһи интонациялаахтык ааҕыыыгар кыра сыыһаларадаах, былаанынан сүрүннээн сөпкө кэпсии сатыыр, грамматическай сыыһалара элбэҕэ суох буолуохтаах. Коммуникативнай соругу толоро сатыыр, чуолкайдык саҥара сатыахтаах. Монологическай этиилэргэ кыра сыыһаларадаах, толору бэрээдэгин тутуһа сатыыр, сорудаҕынан сөптөөх эппиэккэ кыра сыыһалардаах. Толору, тэнийбит этиилэри туттуохтаах.Тылын сайыннарыан, ылыннарыылаахтык саҥарыан баҕалаах. Бодоруһуу түгэниттэн көрөн кэпсэтэр киһитигэр сөпкө сыһыаннаһар. Намыһах таһым – 0-7 баалДьон иннигэр саҥарарыттан толлор. Тиэкиһи интонациялаахтык ааҕарыгар сыыһата элбэх, былаанынан кэпсиири сатаан туһаммат, грамматическай сыыһалара элбэх. Туттар тылын баайа кэмчи. Коммуникативнай соругу толорбот, чуолкайдык саҥарбат. Монологическай этиилэргэ элбэх сыыһаларадаах, толору бэрээдэгин тутуспат, сорудаҕынан сөптөөх эппиэти кыайан биэрбэт. Болҕомтото ситэ сайдыбатах.Ардыгар тулуйан истибэт, сэргээбэт.2023-2024 үөрэх дьылыгар сыллааҕы үлэ түмүгэ 3 кылаас –киирии хонтуруолҮрдүк таһым – 16- 23 баал - 3 оҕо – 14,2%Орто таһым – 8 – 15 баал – 5 оҕо – 23,8 %Намыһах таһым – 0-7 баал – 13 оҕо – 61,9 %3 кылаас –түмүктүүр хонтуруолҮрдүк таһым – 16- 23 баал - 5 оҕо – 23,8%Орто таһым – 8 – 15 баал – 9 оҕо – 47,1 %Намыһах таһым – 0-7 баал – 7 оҕо – 33,3 %4 кылаас –киирии хонтуруолҮрдүк таһым – 16- 23 баал - 3 оҕо – 13,04%Орто таһым – 8 – 15 баал – 10 оҕо – 43,4 %Намыһах таһым – 0-7 баал – 10 оҕо –43,4 %4 кылаас –түмүктүүр хонтуруолҮрдүк таһым – 16- 23 баал - 5 оҕо – 21,7 %Орто таһым – 8 – 15 баал – 14 оҕо – 60,8 %Намыһах таһым – 0-7 баал – 4 оҕо – 9,2 %Бырайыак бэлэмнэнии этабыгар ороскуоттанар үбүн сметатаБырайыак салгыы сайдар кэскилэ-«Сахалыы тылынан ситимнээх сананы сайыннарыы» бырайыак чэрчитинэн “Ааҕар сатабыл” (Читательская грамотность) үөрэх таһынан дьарыканал программатын оҥорон, Нам улууһун оскуолаларыгар, атын улуустарга тарҕатан араас өрүттээх үлэни тэрийиэххэ сөп.- “Ситимнээх саҥа” диэн хонтуруоллуур-мээрэйдиир матырыйаалы элбээтиннэрэн атын оскуолаларга тарҕатыахха сөп.- “Ситимнээх саҥа” диэн хонтуруоллуур-мээрэйдиир матырыйаалынан туһанан улуус иһинэн алын кылаас оҕолоругар курэх оҥоруохха сөп.- “Ситимнээх саҥа” диэн хонтуруоллуур-мээрэйдиир матырыйаалы инники сылларга орто сүһүөх кылаастарыгар туһаныахха сөп.ТүмүкСахалыы саҥаны сайыннардахха, о5о билиитэ-кɵрүүтэ, интэриэhэ кэҥиир, дьулуура урдуур. Уус-уран тыла–ɵhɵ чочуллан, сааhыланан, ситимнээхтик саҥарар буолар. Дьон болҕомтотун тардар курдук саҥара-иҥэрэ үөрэнэр, кыбыстыбат буола үөрэнэр. Айымньылаахтык толкуйдуур буолар. Интэриэс үɵскээн, сыал –сорук туруорунан үлэлии үɵрэнэр. Сиэрдээх майгыга иитиллэр. Төрөөбүт тыл – көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр ханнык баҕарар норуот улуу нэһилиэстибэтэ, киһи аймах ытык өйдөбүллэриттэн (сыаннастарыттан) биирдэстэрэ. Төрөөбүт тыл оҕоҕо тулалыыр эйгэни кыраҕытык билэр –көрөр, чугас дьонун-сэргэтин кытта истиӊник бодоруһар, иэйиитэ уһуктар, өйө санаата сайдар, өбүгэтин үөрэҕин утумнуур сүрүн эйгэтэ.Хас биирдии норуот бэйэтин тɵрɵɵбүт тылын, тɵрүт культуратын илдьэ сылдьан, үѳрэтэн, сайыннаран, сүтэрбэккэ кɵлүɵнэттэн кɵлүɵнэҕэ тиэрдэн иhиэхтээх. Бу ɵбүгэлэрбититтэн хаалбыт киэн туттуубут, уратыбыт буолар.Туhаныллыбыт литератураМоисеева Д.Е. Норуот тылынан уус-уран айымньыта о5ону иитиигэ оруола. – Народное образование Якутии. – 3/98. Петрова Т.И. Сахам тыла барахсан. — Дьокуускай: Бичик, 2006 Захарова Л.В., Флегонтова У.М Бэйэ ааҕыыта. 3 кылааска ааҕар кинигэ - Дьокуускай: Бичик, 2013 Захарова Л.В., Флегонтова У.М Бэйэ ааҕыыта. 4 кылааска ааҕар кинигэ - Дьокуускай: Бичик, 2013 Захарова Л.В., Флегонтова У.М Ыалынан ааҕыы. 3 кылааска ааҕар кинигэ - Дьокуускай: Бичик, 2019 Захарова Л.В., Флегонтова У.М Ыалынан ааҕыы. 4 кылааска ааҕар кинигэ - Дьокуускай: Бичик, 2019 Винокурова Е.И., Чехордуна Е.П., Дедюкина Л.Г, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата, 3 кылаас - Дьокуускай: Бичик, 2017 Винокурова Е.И., Чехордуна Е.П., Дедюкина Л.Г, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата, 4 кылаас - Дьокуускай: Бичик, 2013 Семенова А.А., Хаптасова Н.Е., Диктант, изложение хомуурунньуга -Дьокуускай: Бичик, 1999 Луковцев В.Н., Макеева М.Г., Оҕо литературатын антологията - Дьокуускай: Бичик, 2015 Кривошапкина О.М., Стручкова А.И., Бочкарева Л.В., Намский улус РС (Я), справочные материалы по краеведению - Якутск, Дани Алмас, 2022 бодоруһуу култуурата. ааҕыы култуурата: интонацияны, сурук бэлиэлэрин сөпкө туһанан дорҕоонноохтук ааҕыы уонна тиэкис ис хоһоонун өйдөөһүн. аахпыт тиэкис ис хоһоонун төһө кыалларынан толору кэпсээһин, хоруйдарга эппиэттээһин. ситимнээх саҥаны сайыннарыы. Сүрүн хайысхаларга киирбит тиэмэлэр ис хоһоонноро начаалынай оскуола үөрэнээччитин сааһын уратытын, өйүн-санаатын, кыаҕын, билэр-керер дьоҕурун учуоттаан таҥыллыахтаах.Бодоруһуу култуурата.Дьону кыта бодоруһуу араас көрүнэ: кэпсэтии, сэһэргэһии, сүбэлэһии, сөпсөһүү. Тылы бодоруһуу үгүс ньыматын быһыытынан арыйыы: бодоруһууга саҥа (вербальные средства общения) уонна туттуу-хаптыы (невербальные средства общения) суолтата. Саҥарыы уонна ааҕыы култууратын, кэпсэтии сиэрин тутуһуу.Ааҕыы. Сахалыы араас тиэкиһи сахалыы саҥа интонациятын, төрүт дорҕоон этиллиитин тутуһан, болҕомтолоохтук ааҕыы. Тиэкиһи туох сыаллаах-соруктаах ааҕартан көрөн, ааҕыы араас көрүҥүн туһаныы. Аҕыы кэмигэр тиэкис сүрүн санаатын өйдөөһүн, наадалаах, туһалаах информацияны араарыы. Аахпыт тиэкис сүрүн ис хоһоонугар тус сыанабылы (сыһыаны) сатаан этии. Тиэкискэ баар синонимы, сомоҕо-домоҕу, түөлбэ тылы, ойуулуур-дьүһүннүүр ньыманы аахпыттан кэпсииргэ туһаныы. Ааптар санаатын, иэйиитин биэрэригэр тиэкис тутулун, этии арааһын хайдах туһаммытын быһаарыы. Ааҕыыга тиэкис интонациятын, туонун сүрүн санааҕа сөп тубэһиннэрэн таба тайаныы.Саҥарыы уонна ааҕыы үлэтин көрүҥнэрэ туора саҥаны истэргэ, ылынарга; истибит айымньы туһунан сатаан хоруйдуурга, сааһылаан быһаарарга; истибит үөрэх, научнай биллэрэр тиэкис, уус уран айымньы туьунан ыйытыы биэрэргэ уерэтэр.Орфоэпияны, интонацияны, сурук бэлиэтин тутуьан, тиэкистэр ис номохторун өйдүү ааҕыы көрүҥүн быһаара үөрэнэригэр билиини биэрэр.Араас тиэкиһи кытта үлэ тиэкис өйдөбүлүн, уус-уран тиэкис тематын сүрүн санаатын, тутулун, кэрчиктэргэ араарар кыра тиэмэлэри быһаарарга, аат биэрэргэ, үөрэх, научнай-популярнай тиэкис диэн араарарга үөрэтэр; уопсай ырытыыга кыттан ыйытыыга хоруйдуурга, тыл этэргэ, атын оҕо этэрин сатаан истэ үөрэнэргэ олук уурар; уус-уран ньыманы туьанан айымньы геройын ойуулуурга, кэпсээһин араас көрүнүн баһылыырга төрүт уурар.Саҥарыы диалог, монолог диэн сана араас керуҥэ буоларын биллэрэр, саҥарар, уус-уран айымньыны туттар, ойууну көрөн, сааһылаан, өйтөн кэпсиир дьоҕуру, кэпсэтии сиэрин тутуьар култуураны олохсутар.Оҕо ааҕар эйгэтэ Россия, Саха сиринуонна төрөөбүт Намын улууһун туһунан тиэкистэрин, о5о литературатыгар классическай айымньыларын, о5о аа5ар тиэмэлэрин быьаарар. Үөрэнээччи айар улэтэ дорҕоонноохтук ааҕарга, аахпыт тиэкиһин ис хоһоонун өйдөөн, сааһылаан кэпсииргэ, бэриллибит хартыынаны тылынан ойуулуурга, ситимнээн кэпсииргэ, бэриллибит ыйытыктарга сөпкө хоруйдуурга олук уурар.Үөрэтии түмүгэ салгыы үөрэнэргэ бэлэм буолууну кэрэһэлиир сайдыы таһымыгар киллэрэр:- тулалыыр эйгэни билиигэ ааҕыы суолтатын өйдүөхтээх;- ааҕыы киһи-аймах ытык өйдөбүллэрин билиһиннэрэр суолтатын иҥэриниэхтээх;- оҕо ситимнээх тылын сайыннаран, бэйэтин санаатын сааһылаан этиэхтээх;- төрөөбүт тылынан көҥүл саҥаран, бэйэтин саастыылахтарын уонна дьон – сэргэ иннигэр толлубакка – симиттибэккэ санаатын сааһылаан этэ үөрэниэхтээх;- ситимнээх, ылыннарыылаах саҥата, бодоруһар сатабыла сайдар;- билиигэ – көрүүгэ тардыһыыта уһуктар, дьоҥҥо – сэргэҕэ сиэрдээхтик сыһыаннаһарга иитиллэр;- бэйэтин норуотун, дойдутун ытыктыыр, таптыыр, кининэн киэн туттуохтаах;Тиэмэлэринэн былаан3-4 кылаас2 сыһыарыы.“Ситимнээх саҥа” хонтуруоллуур-мээрэйдиир матырыйаал КХ 3-1Быһаарыы - КХ 3-1 (Киирии хонтуруол 3 кылаас 1 барыйаан)Болҕомтолоохтук ааҕарга бэлэмнэн(бэлэмнэнэргэ 3 мүнүүтэ бэриллэр). Максим Кирович Аммосов оҕо сааһа.Максим бэрт эрдэ тылланар. Хобо чуораан тыаһыныы чугдааран дьиэ иһинээҕилэри барыларын сэргэхситэр. Ыалдьыт да кэллэҕинэ, толлон турбат. Уолчаан үөрүнньэҥ, элэккэй майгылаах. 6-7 сааһыттан чугас эргинээҕи ыал оҕолоро бука бары Максим хамандыырдаах чугастааҕы тыаларга оонньууллар. От-мас үлэтиттэн да уол толлон турбакка, дьонугар харса суох көмөлөһөр. Дмитрий кэргэнинээн Анастасиялыын соҕотох уолларын маанылыыллар. Баардарынан-суохтарынан дьон тэҥэ таҥыннараллар, аһаталлар. Уол ордук ийэтигэр убанар. Анастасия киэһэ аайы утуйуох иннинэ уолугар саха үһүйээннэрин, номоҕун, остуоруйатын сэһэргиир. Бу курдук кини Максимы кыра эрдэҕиттэн саха фольклорун иҥэрбит. Уола арыт Манчаары туһунан номоҕу хос-хос кэпсэттэрэр. Хорсун хоодуот Манчаары кырыктаах Чоочону кыайбытын истэн олус үөрэр. Ийээ, мин улааттахпына эмиэ Манчаары курдук буолуом. Кыамматы, дьадаҥыны эрэ көмүскэһиэм,-дии-дии ийэтин сүүһүттэн имэрийэр. Чээн, мин оҕом сымнаҕаһыҥ бэрт. Манчаары курдук буоларга дьэ кытаанах тулуур, хорсун санаа наада ээ. – диэн баран ийэтэ мичээрдии-мичээрдии уолун чачархай баттахтаах оройуттан сык гына сыллаан ылар. Мин хорсуммун ээ, туохтан да куттамаппын, - диэт Максим хааһын түрдэһиннэрэр. Ити курдук, кини хорсун санаалааҕа кыра эрдэҕиттэн биллэр. Аахпыккын кэпсииргэ бэлэмнэн (бэлэмнэнэргэ 2 мүнүүтэ бэриллэр). Илиискэ кэпсииригитин сурунуоххутун сөп.Бэсиэдэҕэ биир тиэмэни талан кэпсииргэ бэлэмнэн (бэлэмнэнэргэ 3 мүнүүтэ бэриллэр). 1 тиэмэ. Төрөөбүт күн.2 тиэмэ. Сайыҥҥы сынньалаҥ.3 тиэмэ. Муусуканан дьарыктаныы.Диалог. Талбыт тиэмэҕитигэр ыйытыылар бэриллэллэр. Толору эппиэт биэрэргэ кыһаллын. 1 тиэмэ.Туох ойууламмытый хартыынаҕа? Бырааһынньыкка кимнээх баалларый? Бэйэҥ төрөөбүт күҥҥүн хайдах ылааччыгыный? 2 тиэмэ.Хартыына5а тугу көрөҕүнүй? Сайыны сөбүлүүгун дуо? То5о? Сайыҥҥы сынньалаҥын туһунан кэпсээ. Тугу саҥаны биллин, көрдүн? 3 тиэмэ. Хартыынаны ойуулаа. Эн ханнык өнстүрүмүөнү талыан этэй? Эн санааҕар муусука киһиэхэ туох туһалааҕый? “Ситимнээх саҥа” хонтуруоллуур-мээрэйдиир матырыйаал ТХ 3-1Быһаарыы - ТХ 3-1 (Түмүктүүр хонтуруол 3 кылаас 1 барыйаан)Бол5омтолоохтук ааҕарга бэлэмнэн (бэлэмнэнэргэ 3 мүнүүтэ бэриллэр). Нам сирэ – мин төрөөбүт дойдум.Нам сирэ- Эҥсиэли хочото мин төрөөбүт дойдум. Кини Өлүөнэ өрүс үрдүгэр турар. Намым соҕотох, ийэ курдук кэрэ сыттаах, итии хоойдоох, таптыы көрөр истиҥ харахтаах, сыһыаннаах. Ийэбэр курдук киниэхэ атаахтыыбын. Сайынын сөрүүкээтэҕинэ тоҥобун, өҥүрүк куйаас түстэҕинэ, туймаара итииргиибин. Куйааска сөрүүнү суохтуубун, сөрүүҥҥэ – куйааһы. Күһүн уһаатар диэн айдаарабын, кыстык хаар түстэҕинэ ис-испиттэн үөрэбин. Күннүүн тилигирии мөхсөн олохпун оҥостобун, олоробун. Ити барыта мин дойдум – Эҥсиэли Хочото. Аахпыккын кэпсииргэ бэлэмнэн (бэлэмнэнэргэ 2 мүнүүтэ бэриллэр). Илиискэ кэпсииригитин сурунуоххутун сөп.Бэсиэдэҕэ биир тиэмэни талан кэпсииргэ бэлэмнэн (бэлэмнэнэргэ 3 мүнүүтэ бэриллэр). 1 тиэмэ. Балыктааһын.2 тиэмэ. Ыһыах-саха омук сайыны көрсүүтэ.3 тиэмэ.Олоҥхо.Диалог. Талбыт тиэмэҕитигэр ыйытыылар бэриллэллэр. Толору эппиэт биэрэргэ кыһаллын. 1 тиэмэ.Туох ойууламмытый хартыынаҕа? Саха сирин балыктарын төһө билэҕиний? Өссе ханнык ньыманан балыктыахха сөбүй? 2 тиэмэ.Хартыына5а тугу көрөҕүнүй? Ыһыах диэн тыл өйдөбүлүн быһаар? Ханнык сиэр-туом ыһыахха туттулларый? 3 тиэмэ. Хартыынаны ойуулаа. Олоҥхо диэн тугуй? Нам улууһун биллиилээх олоҥхоһуттарыттан кими билэҕиний? “Ситимнээх саҥа” хонтуруоллуур-мээрэйдиир матырыйаал КХ 4-1Быһаарыы - КХ 4-1 (Киирии хонтуруол 4 кылаас 1 барыйаан)Болҕомтолоохтук ааҕарга бэлэмнэн (бэлэмнэнэргэ 3 мүнүүтэ бэриллэр). Биллиилээх биир дойдулаахтарбыт.Биир дойдулааҕым диэн эйигин кытта тэҥҥэ биир нэһилиэккэ, дойдуга төрөөбүт киһи ааттанар. Кини эмиэ эн курдук төрөөбүт сирин, айылҕатын таптыыр, нэһилиэгин уонна улууһун үгэстэрин билэр уонна ытыктыыр. Биһиги төрөөбүт улууспут олохтоохторо биллэр биир дойдулаахтарын: судаарыстыбаннай, партийнай деятеллэр Максим Кирович Аммосов, Илья Егорович Винокуров, кыраайы үөрэтээччилэр Терентий Иванович Замятин, Иннокентий Захарович Кривошапкин, общественнай деятель Егор Михайлович Ларионов курдук онтон да атын дьоннорунан киэн тутталлар.Аахпыккын кэпсииргэ бэлэмнэн (бэлэмнэнэргэ 2 мүнүүтэ бэриллэр). Илиискэ кэпсииригитин сурунуоххутун сөп.Бэсиэдэҕэ биир тиэмэни талан кэпсииргэ бэлэмнэн (бэлэмнэнэргэ 3 мүнүүтэ бэриллэр). 1 тиэмэ. Балыктааһын.2 тиэмэ. Саха төрүт дьарыга.3 тиэмэ.Оттооһун.Диалог. Талбыт тиэмэҕитигэр ыйытыылар бэриллэллэр. Толору эппиэт биэрэргэ кыһаллын. 1 тиэмэ.Туох ойууламмытый хартыынаҕа? Балыктааһын ханнык тэриллэрин билэҕиний? Саха сиригэр ханнык балыктар баалларый? 2 тиэмэ.Хартыына5а тугу көрөҕүнүй? Эһиги дьиэ-кэргэн тугунан дьарыктанаҕытый? Саха төрүт дьарыгыттан ордук ханныгы сөбүлээтин? Тоҕо? 3 тиэмэ. Хартыынаны ойуулаа. Кэбиһиилээх от диэн тугуй? Дьон тоҕо оттууруй? “Ситимнээх саҥа” хонтуруоллуур-мээрэйдиир матырыйаал ТХ 4-1Быһаарыы - ТХ 4-1 (Түмүктүүр хонтуруол 4 кылаас 1 барыйаан)Болҕомтолоохтук ааҕарга бэлэмнэн (бэлэмнэнэргэ 3 мүнүүтэ бэриллэр). Нам улууһа.Нам улууһа тыһыынча тоҕус сүүс отут сыллаахха тэриллибитэ, иэнэ уон биир тыһыынча аҕыс сүүс алта уон тоҕус квадратнай килэмиэтир.Нэһилиэнньэтэ сүүрбэ түөрт тыһыынча аҕыс сүүс алта уон киһи. Административнай сыантыра – Нам нэһилиэгэ. Дьаралыгын бэлиэтэ ытык көтөр – куба. Дьокуускай куораттан аҕыс уон түөрт килэмиэтир ыраах сытар. Улуус баһылыга Слепцов Юрий Иннокентьевич.Нам оройуона былыр-былыргыттан сүөһү иитиитинэн, ону таһынан си р оҥоһуутунан бурдугу үүннэриинэн , оҕуруот ыһыынан дьарыктанар.Аҕа Дойду Улуу сэриитигэр Нам улууһуттан Ийэ Дойдуну көмүскүүргэ тыһыынча аҕыс сүүс түөрт уон тоҕус киһи ыҥырыллыбыта, онтон тыһыынча сүүс уон сэттэ киһи дойдуларыгар эргиллибиттэрэ.Дойдубут үүнэ-сайда, чэчирии турдун! Аахпыккын кэпсииргэ бэлэмнэн (бэлэмнэнэргэ 2 мүнүүтэ бэриллэр). Илиискэ кэпсииригитин сурунуоххутун сөп.Бэсиэдэҕэ биир тиэмэни талан кэпсииргэ бэлэмнэн (бэлэмнэнэргэ 3 мүнүүтэ бэриллэр). 1 тиэмэ. Сахалыы ас-үөл.2 тиэмэ. Оонньуулар, оонньуурдар3 тиэмэ. Айылҕа.Диалог. Талбыт тиэмэ5итигэр ыйытыылар бэриллэллэр. Толору эппиэт биэрэргэ кыһаллын. 1 тиэмэ.Туох ойууламмытый хартыынаҕа? Норуотун үгэс буолбут аһын-үөлүн төһө билэҕиний? Эн төрүт саха аһыттан ханныгы сөбүлүүгүнүй? Тоҕо? 2 тиэмэ.Хартыына5а тугу көрөҕүнүй? Былыргы о5о тугунан оонньуура буолуой? Эн санаа5ар ханнык кэм о5отун оонньуура ордук туһалаа5ый? Тоҕо? 3 тиэмэ. Хартыынаны ойуулаа. Айылҕа диэн эн санааҕар тугуй? Биһиги тулалыыр айылҕабытын харыстыахтаахпыт дуо? Тоҕо? Кэпсэтээччини экзаменаторга анаан боруобалаан кэпсэтэр инструкция“Ситимнээх саҥа” хонтуруоллуур-мээрэйдиир матырыйаал критерийдэрэ3-4 кылаастар1 сорудах: иһитиннэрэн таска ааҕыы.1 таблица2 сорудах. Аахпыты толору кэпсээһин 2 таблица3 таблица3 сорудах. Монологическай этиилэр 4 таблица4 сорудах. Диалог 5 таблица6 таблица3 сыһыарыы.Саха тылыгар ситимнээх саҥаны сайыннарыыга3-4 кылаас төрөппүттэригэр көмө индивидуальнай маршрут (ахсынньы ыйа)Саха тылыгар ситимнээх саҥаны сайыннарыыга3-4 кылаас төрөппүттэригэр көмө индивидуальнай маршрут (ыам ыйа)Ситимнээх саҥаны сайыннарыы түмүгэ3 кылаас (ахсынньы ыйа)Үрдүк таһым – 16- 23 баал - 3 оҕо – 14,2%Орто таһым – 8 – 15 баал – 5 оҕо – 23,8 %Намыһах таһым – 0-7 баал – 13 оҕо – 61,9 %Ситимнээх саҥаны сайыннарыы түмүгэ3 кылаас (ыам ыйа)Үрдүк таһым – 16- 23 баал - 5 оҕо – 23,8%Орто таһым – 8 – 15 баал – 9 оҕо – 47,1 %Намыһах таһым – 0-7 баал – 7 оҕо – 33,3 %Ситимнээх саҥаны сайыннарыы түмүгэ4 кылаас (ахсынньы ый)Үрдүк таһым – 16- 23 баал - 3 оҕо – 13,04%Орто таһым – 8 – 15 баал – 10 оҕо – 43,4 %Намыһах таһым – 0-7 баал – 10 оҕо –43,4 %Ситимнээх саҥаны сайыннарыы түмүгэ4 кылаас (ыам ыйа)Үрдүк таһым – 16- 23 баал - 5 оҕо – 21,7 %Орто таһым – 8 – 15 баал – 14 оҕо – 60,8 %Намыһах таһым – 0-7 баал – 4 оҕо – 9,2 %
